Тукайның талантлы якташы…

   Фәнис энем Зыялы белән мин 2007 елның 13 июлендә, таң атып килгәндә, Төркиянең Кония шәһәрендә таныштым. Ул безне, Татарстаннан килгән әтисе Фәрхәтне, абыйсы Айратны һәм мине, Истанбул автобусыннан каршы алды һәм кадерләп өйләренә алып кайтып китте. Ә без, Татарстаннан зур бер төркем,  Бөгредәлек себер татарлары авылының 100 еллык юбилеенда катнашырга дип килгән идек. Фәниснең хатыны Мөшфикә-Бану да шул авылныкы булып чыкты, һәм, әлбәттә, без барыбыз да бәйрәмнең түрендә булдык, авыл туе матур үтсен өчен, һәркем кулыннан килгәнне эшләде. Ә Фәнис юбилейның концерт өлешен алып та барды, курайда да уйнады, шигырь дә сөйләде, әтисе белән абыйсы исә бөтен Бөгредәлек халкын авызларына каратып тоттылар... Хәер, Арча якларында гына түгел, Татарстанда да танылган бу мәгърифәтче-укытучы Зыятовлар гаиләсе нәкъ шулай нурлы, моңлы, җырлы булырга тиеш иде...

   Мин шул беренче танышуымда ук Фәниснең бик нечкә күңелле, шигъри җанлы, иманлы бала икәнлегенә игътибар иткән идем. Аның телендә гел туган авылы, туган халкы, милләт, әдәбият һәм тарих  булды. Һәм ул татарның бөтен зыялыларын, бөек тарихын, зур әдәбиятын бик яхшы белә иде, ә тел байлыгы, күңел пакълыгы, хисләр нечкәлеге турында инде әйтеп тә тормыйм... Аның шул хәтле хисләнеп, туган авылы Өчиледәге һәр каз бәбкәсе, һәр тал яфрагы, һәр чишмәсе, һәр тыкрыгы турында сөйләгәнен тыңлап, “Бу бала туган якларын бигрәк өзелеп сагына икән, ничек түзә...” дип уйлаган идем. Кирәк бит, туган ягын, туган табигатен иң нык яраткан кешене язмыш аннан иң еракка илтеп ташлый һәм өзелеп сагынулары белән газаплый башлый...

   Фәнис тә туган авылы Өчиле турында көннәр буе сөйләргә мөмкин, без исә бу хакта кыскача гына мәгълүмат биреп үтик. Әйе, Өчиле – гади авыл түгел, ә Габдулла Тукайның әнисе ягыннан нәселе башланган авыл. Биредә Тукайның бабасы Зиннәтулла яшәгән һәм имамлык иткән,   әнисе Мәмдүдә абыстай  1866 елны шушы авылда туган.  Кушлавыч авылында ире Мөхәммәтгариф үлгәч, нәни Габдулланы күтәреп, Мәмдүдә абыстай яңадан Өчилегә кайткан. Тукайның сабый чагы шушы авылда үткән, гомеренең азагында да ул, туктап хәл җыярга, дип,  әнисенең туган авылы Өчилегә кайта... Габдулла Тукай Өчиледә, Кәшфелкәбир мулла йортында 1911 елның декабреннән 1912 елның мартына кадәр яши, аңа биредә зур кадер-хөрмәт күрсәтәләр. Тукай Өчиледә уннан артык шигырь яза, шулар арасында “Кичке теләк”, “Буран”, “Авыл мәдрәсәсе”, “Авылда авырып яту” шигырьләре аеруча билгеле.

          Мин әле аурыйм авылда, монда кайттым кыш көне;

          Ял итә монда агайлар, җәйдә калган эш көне, -

дип яза Тукай Өчиледәге кышы турында.

   Өчиле авылы тарихта 17нче гасырдан билгеле, элеккеге исеме – Кече Бирәзә булган. Бирәзә суы буенда утырган бу татар авылы элек-электән үзенең укымышлылыгы һәм һөнәрчелеге белән аерылып торган, мәчет-мәдрәсәсе булган, халык агачтан көянтә, орчык кебек кирәк-яракларны ясап саткан... Совет чорында да бу авыл юкка чыкмаган, урта мәктәпле, мәдәният сарайлы, мәдәниятле авыллардан саналган. Өчиле бүген дә мәктәпле, мәчетле, мәдәниятле авыл...

  Фәнис менә шушы бай табигатьле һәм тарихлы татар авылында,   1975 елның 14 октябрендә укытучылар гаиләсендә дөньяга килә. Әлбәттә, кечкенәдән китап арасында үскән, өендә дә, мәктәптә дә укытучылар тәрбиясен күргән бу бала укытучы булырга тиеш иде. Өчиле урта мәктәбендә укыганда ук ул ике тапкыр Республикада уздырылган Татар теле олимпиадаларына катнаша, беренчесендә үк беренче урынны ала. Икенче елгы республика күләм бәйгедә Арча егете Фәнис Зыятов берьюлы беренче һәм икенче урыннарны яулый. Татар телен һәм әдәбиятын камил белгән Фәнис әти-әнисе һөнәрен сайлый – 1992 елда Өчиле урта мәктәбен тәмамлагач, ул Арча педагогия көллиятенә укырга керә, анда бер ел яхшы гына укый.

  Әмма язмыш аңа бөтенләй башка төрле киләчәк әзерләп куйган була – Фәнис Зыятов белем алырга ерак Төркиягә китеп бара... Бу хакта ул үзе болай дип искә ала: “1992-1993 елында Арча педагогия көллиятенде укыдым. 1993 елнын 7-нче декабрендә Төркиягә киттем. Ул елны Төркиягә китү өчен Арча районына бер генә студентка урын билгеләгәннәр. Бу фикерне әтием Фәрхәт Зыятовка (Татарстанның атказанган татар теле һәм әдәбияты укытучысы) тәкъдим иткәннәр. Әти дә миңа кайтып әйтте: "Улым, Төркиягә укырга китү мөмкинчелегең бар, ничек уйлыйсың, сиңа бер атналык вакыт бирәм, киңәш-табыш, бер атнадан соң жавабыңны бир!",- диде. Мин укытучыларым, иптәшләрем, Арчада яшәүче мәрхүмә Хәйретдинова Фәүзия апам белен киңәшләштем, алар да бу фикерне хуплады. Бер атна узгач, әти мине янына чакырып алды. "Улым, жавабыңны әйт",-диде. "Әти, мин китәм",-дидем. Шулай итеп, әзерлекләр башланды. Мәгариф Министрлыгынын сынауларына кердек, шул имтиханнар нәтиҗәсенде мин Кония иленен Селчук Университетына кердем”.

   Биредә әле ул әзерлек курсларында 8 ай буе төрек телен өйрәнә, аннан соң Кония шәһәренең данлыклы Селчук университетында хокук бүлегендә белем ала, аннан шушында ук аспирантурада укый,  2003 елны аспирантураны да тәмамлый.  Хәзерге вакытта Фәнис Зыялы хокук фәннәре  кандидаты, төрек уртаклары  белән бергәләшеп, 3 ел элек хокук офисы ачып жибәргәннәр.   Мин Фәнис белән беренче танышканда, ул әле Кония шәһәрендә адвокат булып эшли иде, инде гаиләсе, алмадай ике баласы бар иде. Аннан алар гаиләләре белән Анталия шәһәренә күчтеләр, Фәнис биредә дә адвокат-юрист булып эшли башлады, хатыны Бану исә мәктәпкә укытучы булып урнашты, ул әле югары белемле рәссам да иде.

   Моннан соң да әле мин Төркиягә шактый бардым, барганда гел Фәнисләрне күрергә тырыша идем.  Минем күз алдымда аларның балалары тәгәрәп үсте, нәни Туфаннан мәктәп баласына әйләнде, чая-үткен Рәйхан сеңелем буй җиткән үсмер кыз булды... Йөзе белән гүзәл япон хатын-кызларын хәтерләткән себер татары Бану сеңелем тагы да сылуланды, аспирантура тәмамлады, серле картиналар иҗат итә башлады... Ә Фәнис... Фәнис ышанычлы ир, яраткан әти, яхшы белгеч булуы өстенә - иҗат белән дә шөгыльләнә башлады. Татарстан табигатен, туган ягын өзелеп сагынуы, милләт язмышы, татар халкы өчен чиксез борчылуы аның шигырьләренә күчте. Фәнис бу шигырьләрен Анкарада һәм Истанбулда үткәрелгән милли кичәләрдә, Сабантуйларда да укыды, алар Татарстан матбугатында да басыла киләләр. Һәм, ниһаять, ул аларны бер җыентык итеп чыгарырга ният итте.

   Һәм менә минем кулымда Фәниснең шул шигырьләре... Хәер, аларның шактыен ул инде миңа Төркиягә килгәндә кычкырып укыган иде, яңалары белән почта-интернет аша да таныштырып барды.   Башта ук шуны әйтәсем килә - Фәниснең шигырьләре эчтәлеге белән дә, төзелеш-язылышы белән дә башкалардан шактый аерылып тора. Аның милли-сәяси шигырьләренә ирекле язу ысулы, “ак шигырь” элементлары хас булса, дини-әхлакый шигырьләре төрекләрнең “диван мәдәнияте”нә тартым. Фәниснең шигырьләрендә Такташ гыйсъянчылыгы да, Сәгыйть Рәмиевнең эзләнүләре һәм өзгәләнүләре дә сизелә, Кутуйларның футуризмы да абайлана...

   Фәнис Зыялының соңгы еллардагы иҗатында милләт тарихы, милләт язмышы темасы иң алгы урынга чыкты. Милли рух, азатлык идеяларында тәрбияләнеп үскән шәхес буларак, ул милләтнең һәр югалтуын үз фаҗигасе кебек кабул итә, телебезгә, динебезгә, дәүләтчелегебезгә каршы котырган һөҗүмнәргә үзенең янартаудай шигырьләре белән җавап бирә.

            Сугыш кыры,

            Болын, кырлар кызыл кан.

            Ике юл бар –

            Йә Ватан, йә җан! –

дип яза ул, “Йә Ватан, йә җан!” дигән шигырендә, “халык дошманнары” һәм “Ватан хаиннары” язмышы турында уйланып. Һәм “Иле өчен, җире өчен, халкы өчен, хаккы өчен шәһитләр дә әгәр “халык дошманы булса, күлләрен, чишмә суларын, болын, урман-кырларын яратучылар да әгәр “Ватан хаине” булса, мине дә алайса мөһерлә! Ике юл бар – йә Ватан, йә җан!” – дип нәтиҗә ясый.

   Баштагы чорда язган шигырьләрендә Фәнис Зыялы милләткә каршы барган һөҗүмнәргә фәлсәфи төстә җавап табарга тырышса, соңгы елларда иҗат иткән шигырьләрендә аның бу мәсьәләгә карашы кискенләшә төшкән, ул символлар теле белән сүздән гамәлгә күчүнең юлларын барлый... Үзенең “Бабаемның балталарын барладым” дип аталган шигырендә ул милләтнең бүгенге хәлен “Җәлилләрнең богауланган аягыдай богауландык”, дип бәяли, һаман дәшмичә яшәвебезне “Тукай йорты ишелгәндәй ишеләбез”, дип яза, “сибелсә дә тәре суы өстебезгә, түзәбез, юк сәбәбе”, дип моңсу нәтиҗә ясый. Һәм шушы фонда лирик герой, Такташ гыйсъянчылары кебек, “бакча түтәленә күмелгән, бабаемның балталарын барладым...”, дип шомлы аваз сала...

        Аллаһу әкбәр! Аллаһу әкбәр!

        Батыршалар әнә азан укый,

        Алтын Урда җирләрендә азгын этләр

        Ямьсез улый...

        Мин һаман да сабыр,

        Бәддогалар укымыйча

        Гафу юкмы икән, дип,

        Ара-тирә як-ягыма карыйм.

        Тик шулай да, җайлап кына,

        Тимерчедә,

        Мин балтамны кайрыйм...-

дип көтелмәгән нәтиҗә ясап куя.

   Фәнис Зыялының  “Ач күзеңне, Темис!”, “Балаларга ата җавап бирсә”, “Безме, без”, “Каргышыңны кире ал, ханбикәм!”, “Эт эткә чын тими икән”, “Яздым йөрәгемә гариза”, “Яңартабыз кабер тактаңны!” шигырьләре дә әнә шундый ярсу рухта, эчке өзгәләнү белән язылган, мәңгелек көрәш рухы белән сугарылган.

           Безме, без, тапсак батырларыбызның кылыч, ук һәм җәясен,

           Кисәр идек кылыч белән илгә кергән иблиснең кәлләсен.

           Бу шартларда бернинди көч вә куәт безне туктата алмас,

           Тик, әйдәгез, дуслар, алга, үрләргә, йә Аллаһ, йә бисмиллаһ! –

дип, автор  үзенең укучысын милләт һәм дин өчен көрәшкә Аллаһ юлына чакыра.

   Әйткәнебезчә, Фәниснең бер өлеш шигырьләре дин, иман, әхлак турында. Аларда инде тынычрак рух хөкем сөрә, ул шигырьләрнең агышы салмак һәм сабыр. Исламдагы кеше буларак, автор бу шигырьләрендә Аллаһка, Коръәнгә, пәйгамбәребез Мөхәммәт саллалаһу галәйһиссәламнең хәдисләренә еш мөраҗәгать итә, алар аша вәгазь, дәгъват юлына аяк баса.

             Бу дөньяда иң зур бүләк нәрсә, дисәм,

             Сез әйтерсез: алтын, чәчәк, ай нуры...

             Миңа калса, иң зур бүләк җир йөзендә,

             Күңелдәге якты нур – иман нуры, -

дип яза ул. Фәнис бу дини-фәлсәфи шигырьләрендә укучысын әхлакка, гыйлемгә, игелеккә өнди, сабыр һәм чыдам булырга, юмартлыкка чакыра, тел һәм күз зинасыннан, хәрамнан, кеше хакына керүдән тыелырга өнди. Һәм автор түбәндәге нәтиҗәгә килә:

              Гомер үтә ул ничек яшәсәк тә,

              Күркәм яшәү максат, туганнар.

              Җәннәт бакчасында өстен булыр,

              Ниятләре изге булганнар.

   Әлбәттә, Фәниснең милли һәм дини шигырьләрендә әле кабатланулар да, артык гадиләштерүләр дә бар, әмма бу шигырьләр үзләренең ихласлыгы белән укучыны җәлеп итә. Хәер, Фәнис үзе дә шундый бит – эчкерсез, ихлас, ярдәмчел, нечкә күңелле бер татар баласы... Туган илдән еракта яшәп калган, милләте һәм якыннары ярдәменнән башка чит җирләрдә аякка баскан, халкына үз сүзен иҗаты аша булса да җиткерү юлларын тапкан татар кешесе... Хәзер Фәнис проза өлкәсендә дә үзен сынап карый, мин аның бик нечкә рух белән, сүз тәмен тоеп  язылган эссе-хикәяләрен укыганым бар. Алга таба ул бу жанрда да иҗатын дәвам итәр, дип уйлыйм. Гомумән, Фәнис ике халыкның да – татарларның да, төрекләрнең дә тарихын, әдәбиятын, тормышын яхшы белгән шәхес, хокук фәннәре кандидаты, шуңа күрә безнең аннан зуррак дәрәҗәдәге гыйльми хезмәтләр көтәргә дә хакыбыз бар. Безнең күп кенә бөекләребезнең – шул ук Йосыф Акчура, Габдрәшит Ибраһимов, Гаяз Исхакый, Садри Максуди, Әхмәт Тимер, Әкъдәс Нигъмәт Курат, Гали Акыш һәм башкаларның Төркия тормышы әле тулысынча өйрәнелмәгән дә, яктыртылмаган да. Менә бу инде Төркиягә барып урнашкан, анда төпле белем алган яңа буын татарлар – Фәнис Зыялы, Чулпан Зариф, Ләйсән Шаһин, Рушания Алтай, Сәгыйть Хәйри кебек яшь зыялыларыбыз эшлисе эш.

   Фәнис туган яклары белән дә элемтәсен өзми – һәр җәйне диярлек я үзе, я гаиләсе белән, Өчиле, Арча, Казан якларын урап килә. Аның балалары да Казан, Себер, Төркия аһәңнәрен үзләрендә сеңдереп үсәләр, яңа талантлар булып өлгереп киләләр. Фәниснең әнисе, намаз иясе  Мәрьям ханым да, Бануның әнисе, намазлы  Мәфтуха кодагый да оныкларына иман нуры, милли тәрбия бирәләр, әдәп-әхлак үрнәге күрсәтәләр... Бу китапны нәшриятка әзерләгәндә исә Фәниснең әтисе Фәрхәт әфәнде, әнисе Мәрьям ханым, абыйсы Айрат зур ярдәм күрсәттеләр. Милләткә шундый иманлы, талантлы, якты күңелле, тырыш бала үстереп биргәннәре өчен Фәниснең әти-әнисенә, Өчиле авылына, Арча якларына зур рәхмәтләремне әйтәм!

   Иҗатың белән милләтне сөендереп, гаиләңә үрнәк һәм терәк булып, ата-анаңны, туганнарыңны куандырып, озак һәм бәхетле яшә, Фәнис энем! Өчиленең һәр каз бәбкәсе, һәр тал яфрагы, һәр чишмәсе, һәр тыкрыгы сине хәтерли һәм көтә - шигырьләрең, моңнарың, догаларың булып кайт син анда! Иҗатың аша милләтеңә кайт, милләтебезгә хезмәт ит!

                                       Фәүзия Бәйрәмова,

                           язучы, тарих фәннәре кандидаты.

                                      2014 ел, 22 гыйнвар.